Pustynia Błędowska

Poprawiono: niedziela, 18 czerwiec 2017 Opublikowano: niedziela, 18 czerwiec 2017

Pustynia Błędowska popularnie zwana również "Polską Saharą" to położony między Błędowem, Kluczami i Chechłem największy w Polsce obszar piasków lotnych /wg tablicy informacyjnej jest to zarazem największy w Europie obszar występowania piasków śródlądowych/. Popularyzatorsko uważana za "jedyną naturalną pustynię w Europie". Faktycznie powstała w wyniku ingerencji człowieka w środowisko.
Dla wyjaśnienia wszystkim zainteresowanym idąc za uwagą jednego z czytelników - Pustynia Błędowska nie jest faktycznie naturalną pustynią, gdyż takowe powstają w wyniku trwale utrzymującego się deficytu opadów, znacznych temperatur i niedostatku wody w glebie. W Polsce takie warunki nie występują. Co do jedyności pustyni w Europie należy sprostować, że naturalne pustynie występują na Nizinie Nadkaspijskiej (tysiące km kw. również po stronie europejskiej) m.in. po obu stronach ujścia Wołgi, czy też mniejsze "półpustynie" na południu Hiszpanii.

Podstawowe dane: - wysokość nad poziomem morza - do ok. 315 m npm, powierzchnia - 20 km kw. (dawniej nawet 32 km kw.), długość 8-9 km, średnia szerokość - 3-4 km, średnia miąższość piasków - 18 m, - miąższość piasków - do 60-70 m (niektóre źródła podają 45 m), - szacunkowa objętość 2,5 miliarda m3

Nazwę "Błędowska" wprowadził w 1889 r. Wacław Nałkowski.

Nagromadzenie tak znacznych pokładów piasków czwartorzędowych wyjaśnia ich pochodzenie fluwioglacjalne tj. efekt zlodowaceń sprzed ok. 2,3 mln lat temu. Po ociepleniu klimatu ok. 10 tys. lat temu obszar pustyni pokrył się gęstym borem sosnowym. Datowany od XIII w. rozwój górnictwa srebra i ołowiu oraz hutnictwa w rejonie Olkusza spowodował wycinkę drzew, które posłużyły jako materiał do wzmocnienia konstrukcji szybów i sztolni. W wyniku intensywnej eksploatacji surowca drzewnego do potrzeb rozwoju "przemysłu" wykarczowane zostały znaczne połacie lasu. Wówczas znajdujące się tu grube pokłady piasków zostały odsłonięte uruchamiając procesy eoliczne /przewiewanie piasku spowodowane siłą wiatru/ tworzące "antropogeniczną pustynię", którą można oglądać do dzisiaj. Zmiany w środowisku spowodowane przez ingerencję człowieka spowodowały, że na tym terenie powstał specyficzny mikroklimat a ponadto można było obserwować zjawiska charakterystyczne dla naturalnych pustyń /fatamorgana, burze piaskowe, wydmy/.

Obecnie wygląd Pustyni Błędowskiej znacznie się zmienił w wyniku obsadzenia jej w latach 60-tych XX w. sosną pospolitą i dębem czerwonym oraz wierzbą kaspijską /wg tablicy informacyjnej do stabilizacji piasków wykorzystano wierzbę kaspijską, olchę i wydmuchrzycę piaskową/ w celu ustabilizowania piasków, które czasami zasypywały dorobek ludzi zamieszkujących okoliczne wsie. Obecny pejzaż Pustyni staje się coraz mniej "pustynny". Wokół rośnie las sosnowy, a dawne wydmy obecnie zarośnięte przypominają bardziej "zakrzaczoną" łąkę.  Dodatkowo na obecny wygląd wpłynęło posadzenie w zachodniej części pustyni młodników sosnowych i brzozowych. Jedynie koło Klucz we wschodniej części Pustyni oraz na północy w okolicy wzgórza Dąbrówka k. Chechła można spotkać większe łachy piasku. 
Z Pustyni Błędowskiej poprowadzona została magistrala piaskowa, przez którą zniszczona została część pustyni w celu dostarczania piasku na podsadzkę do pobliskich kopalń. 

Na Pustyni Błędowskiej występuje ok. 350 gatunków roślin w tym wiele o charakterze pustynnym i typowym dla nadmorskich wydm. Z unikatowych i chronionych gatunków warto wymienić chociażby: dziewięćsił bezłodygowy, kruszczyk szerokolistny i rdzawoczerwony, powojnik baldaszkowy oraz psammofity (kostrzewy, szczotlicha siwa). 

Fauna pustyni to głównie ptaki i owady. Spośród ptaków tu występujących na uwagę zasługuję chociażby skowronek borowy, świergotek polny, dudek, pluszcz, śnieguła oraz kulon.

Osobliwością pustyni są lub były: wydmy piaszczyste oraz stepowa roślinność (wydmuchrzyca piaskowa, dzika pszenica, łoszczyca) czy też fulguryty (stopione piaski pod wpływem uderzeń piorunów). W okresie międzywojennym, gdy na Pustyni występowały znaczne połacie piasków w upalne dni obserwowano występowanie tu zjawiska fatamorgany a w latach 50-tych występowały tu burze piaskowe. 

Pomiędzy piaskami, głównie przy wodach rzeki Białej można było spotkać warzuchę polską (endemit), która wyginęła w tym miejscu z powodu obniżenia się poziomu wód gruntowych oraz omiega górskiego. Wyginął tu rówineż niegdyś występujący mech arktyczny 

Od 1995 r. 683,91 ha piaszczystego terenu chronione są jako użytek ekologiczny, obejmujący także źródliska Białej, do niedawna będącej siedliskiem endemicznej warzuchy polskiej.

Już w okresie przed II wojną światową pustynia była wykorzystywana przez wojsko jako poligon. Ćwiczyli tu m.in. polscy lotnicy na słynnych samolotach "Karaś", a w czasie trwania wojny ćwiczyli tu niemieccy żołnierze słynnego "Afrika Korps" feldmarszałka E. Rommla. Do dziś na terenie Pustyni Błędowskiej znajdują się pozostałości militarne - wśród nich cztery schrony (jeden na wzgórzu Dąbrówka w Chechle - niemiecki schron obserwacyjny, drugi w Kluczach na G. Jałowce (Czubatka) - schron dowodzenia - obserwacyjny wojska polskiego lub Wehrmachtu zniszczony). Trzeci schron obserwacyjny na terenie południowej części pustyni i czwarty schron obserwacyjny za rozlewiskami rzeki Białej Przemszy w północnej części poligonu położony na szczycie "wydmy". Po wojnie teren ten był chętnie wykorzystywany jako poligon wojskowy stąd do dziś należy uważać na niewypały. Do dziś zdarzają się przypadki, że poszukiwacze pamiątek wojskowych lub zwykli zbieracze złomu tracą życie lub zostają okaleczeni z powodu wybuchu znaleziska z pustyni. Obecnie 240 ha terenu pustyni służy VI Pomorskiej Dywizji Powietrzno-Desantowej z Krakowa do ćwiczeń skoków spadochronowych. W 1999 r. ćwiczyły tu oddziały lotnicze i służby medyczne NATO w ramach manewrów "Cooperati e Bear'99". 

Pustynia podzielona jest zarośniętym pasem ciągnącym się wzdłuż koryta Białej Przemszy na dwie części: północną - mniejszą i południową - większą. 

Ścieżka dydaktyczna po Pustyni Błędowskiej (3 km) - znaki niebieskie:
ścieżka rozpoczyna się na ul. Rudnickiej w Kluczach - prowadzi przez fragmenty lasu mieszanego z domieszką buka pospolitego - wzniesienia z ostańcami - rekultywowane tereny pogorzeliska po wielkim pożarze w 1992 r. - piaski pustyni - kończy się nad Białą Przemszą wśród łęgów jesionowo-olszowych. 
Na trasie można spotkać wiele chronionych i endemicznych gatunków flory i fauny.

Ścieżka dydaktyczna po Ziemi Kluczewskiej (1,5 km) - znaki czarne:
rozpoczyna się na osiedlu XXX- lecia - tereny stawów Czerwonego i Zielonego - obrzeża Pustyni Błędowskiej - ostańce wapienne - podnóże Rudnicy - wzgórze Jałowce (Czubatka) - koniec na ul. Rudnickiej

Na południowy zachód od Błędowa wyznaczone są inne dwa szlaki dydaktyczne, wiodące zabagnioną doliną Białej Przemszy i rzeki Białej. Na północny-zachód od Klucz wyznaczono jedyną ścieżkę przez pustynię.