Będzin

Miasto (60.300 mieszkańców) położone na Wyżynie Śląskiej nad Czarną Przemszą, ale historycznie silnie związane z terenami Jury Krakowsko-Częstochowskiej, gdyż w średniowieczu stanowił silny punkt obronny wysunięty ku granicy ze Śląskiem. 

Miasto uprzemysłowione, zabytki, Ogólnopolski Festiwal Kolęd i Pastorałek (styczeń), Zagłębiowskie Centrum Kultury Żydowskiej, węzeł komunikacyjny.

VII w. p.n.e. - na wzgórzu zamkowym istniała osada łużycka

ok. IX w. - na wzgórzu zamkowym w miejscu z natury warownym rozpoczął się ponowny proces zasiedlania tego miejsca

koniec IX lub X w. - mimo naturalnej obronności miejsca, w którym istniała pierwotna osada, wzniesiono pierwszy system obronny składający się z wału i fosy

koniec X w. - powstaje druga linia obronna założona 50 m na wschód od pierwotnej. Konstrukcja ta spłonęła, być może w trakcie najazdów mongolskich i zsypała się do wnętrza grodu. Wał naprawiono nadsypując na te zgliszcza półtorametrową warstwę ziemi o kolorze czerwonobrunatnym pochodzącą z wnętrza grodu, stanowiącą być może efekt porządków po pożarze przed odbudową

pocz. XII w. - założenie obronne na wzgórzu zamkowym stało się z niewiadomych przyczyn zbędne, a w miejscu zniwelowanego terenu założono cmentarzysko istniejące jeszcze w 1 poł. XIII w. 

XII-1poł. XIII w. - osadnictwo na górze zamkowej ostatecznie przeniosło się na zachodni cypel wzgórza w pobliżu Przemszy. Być może już w XII w. powstała w osadzie Będzin komora celna

XIII w. (2 poł. XIII w. ?)- na miejscu drewnianego grodziska wybudowano pierwszą budowlę kamienną - potężny okrągły stołp na kwadratowym cokole

XIV w. - Kazimierz Wielki zbudował tu kamienny zamek opasany podwójnym systemem murów obronnych, od którego w kierunku południowym zaczęło rozbudowywać się lokowane przez niego na prawie magdeburskim miasto Będzin - w miejscu, gdzie być może funkcjonowała wcześniej niewielka osada podgrodowa. W tymże wieku miasto otrzymało mury obronne opasujące je razem z zamkiem i wydzielonym kwartałem kościelnym

1301 - pierwsza wzmianka o wsi Będzin, której sołtysem był niejaki Stanisław.  Wzmiankowana jest również po raz pierwszy obecna dzielnica Będzina Łagisza

1308 - wzmianka o plebanie będzińskim Goćwinie

1326 - w rejestrach diecezji krakowskiej wymieniana jest po raz pierwszy parafia w Będzinie przynależącej do dekanatu sławkowskiego. Pierwsze wzmianki o Małobądzu i Grodźcu

1327-55 - wzmianki o Janie plebanie z Będzina

1334-42 - parafia będzińska przynależała wówczas do dekanatu bytomskiego

1349 - wzmiankowany był burgrabia zamku w Będzinie - Wiernek

1358 - osada położona pod zamkiem w miejscu strategicznej przeprawy przez Przemszę szlaku handlowego z Krakowa do Wrocławia uzyskanie prawa miejskie od Kazimierza Wielkiego, który nakazał również otoczyć miasto murem obronnym

1365 - budowa kościoła Św. Trójcy

3 ćw. XIV w. - zakończono budowę najnowszego wału obronnego grodziska na wzgórzu zamkowym

1415-34 - burgrabią zamku będzińskiego był Mikołaj Siestrzeniec, herbu Kornicz, rycerz związany ze stronnictwem prohusyckim. Zasłynął z licznych napadów i rozbojów na podłożu politycznym, m.in. atakował Sławków i Koziegłowy. W latach 30-tych XV w. został pozbawiony funkcji burgrabiego i całkowicie usunięty ze sceny publicznej po klęsce stronnictwa prohusyckiego w Polsce

1434 - książę opolski Bernard, książę raciborski Mikołaj, książę cieszyński Wacław i książę oświęcimski Wacław, bp Zbigniew Oleśnicki oraz kasztelan i starosta krakowski Mikołaj z Michałowa zawarli porozumienie w sprawie zwalczania nadgranicznych rabusiów. Ustalenia porozumienia wprowadzone w życie spowodowały unormowanie rozwoju miasta i handlu prowadzonego w nim. Podjęto decyzję, że żaden z podpisujących porozumienie nie będzie udzielać schronienia i wsparcia usuniętemu burgrabiowi będzińskiemu Mikołajowi Korniczowi Siestrzeńcowi

1446 - najazd wojsk śląskich, które podstępnie opanowały, a następnie złupiły i spaliły miasto

1450 - starosta Szczepan Podgórski z Pogórzyc bronił Będzina przed najazdem śląskich wojsk zaciężnych Jana z Wartoszczyna i Władka z Barwałdu. Pożar Małobądza przez bandę Jurgi Stosa

1457 - zajęcie Będzina przez śląskie oddziały zaciężne pod dowództwem Kawki i Świeborowskiego

1464 - na mocy przywileju Kazimierza Jagiellończyka miasto otrzymało prawo składu soli

1502 - król Aleksander zwalnia mieszczan będzińskich od płacenia podatków i mostowego

1506 - król Aleksander przyznaje kolejne ulgi mieszkańcom Będzina. Tym razem zwolnił ich od płacenia wszelkich ceł. W tym samym roku wymieniany jest burgrabia Janusz Pogórski

1515 - zaraza wybija około połowę mieszkańców miasta

1540 - Będzin ma 800 mieszkańców żyjących w ok. 100 domach

1549 - Zygmunt August potwierdza prawo składu solnego. Jest to zarazem najstarszy zachowany do dziś dokument dotyczący Będzina

1564 - zamek był częściowo opuszczony i zrujnowany. 

1565 - Zygmunt August nadał miastu przywilej odbywania 5 jarmarków pogranicznych

14 lutego 1574 - na cześć przyjazdu do Polski Henryka Walezego rada miasta i miejscowy patrycjat wydały suto zastawianą ucztę

6 października 1587 - do miasta od strony Czeladzi wchodzi pułk piechoty wojsk arcyksięcia Maksymiliana, który miał przy boku Andrzeja Zborowskiego. Z powodu widocznej niechęci mieszczan będzińskich do działań arcyksięcia jeszcze tego samego dnia wieczorem opuścił wraz z pułkiem Będzin udając się do Krakowa

12 października 1587 - do miasta wkroczyły wojska Górki, wojewody poznańskiego i sprzymierzeńca Maksymiliana Te podobnie jak kilka dni wcześniej pułk piechoty - witane chłodem pośpiesznie skierowały się na Kraków

styczeń 1589 - po bitwie pod Byczyną na zamku w Będzinie więziony był arcyksiążę Maksymilian Habsburski

sierpień 1589 - w Będzinie miały miejsce wielki zjazd i pertraktacje prowadzone przez pełnomocników cesarza Rudolfa II z Polską mające na celu zwolnienie z więzienia arcyksięcia Maksymiliana

wrzesień 1589 - do Będzina przywieziono arcyksięcia Maksymiliana, skąd w towarzystwie bpa Wawrzyńca Goślickiego, Mikołaja Zebrzydowskiego i pocztu husarii polskiej odesłany został na punkt graniczny na moście na Brynicy pod Czeladzią

XVII w. - rozwój rzemiosła szewskiego

1601 - zakończenie budowy kościoła i zniszczenie go przez arian

1616 - pożar trawi część miasta wraz z zamkiem. 

1620 - zamek wkrótce po pożarze został odbudowany przez podstolego krakowskiego Andrzeja Dębińskiego

1630 - działalność rozpoczął "pocztmajster" obsługujący z ramienia Montelupich trasę Kraków-Śląsk. W tym czasie Będzin liczy około 600 mieszkańców

1635 - na szczycie Wzgórza św. Doroty [Przemienienia Pańskiego] w Grodźcu ks. Wojciech Lipnicki wybudował kościół p.w. św. Doroty fundacji Doroty Kęckiej, ksieni klasztoru Norbertanek w Zwierzyńcu pod Krakowem.

1655 - miasto i zamek zniszczone przez Szwedów pod wodzą Harfelda, Montecuculliego i Sporka w czasie Potopu, po czym zamek zostaje ponownie odbudowany

1660 - w mieście nie ma wielu cechów rzemieślników w tym: ślusarzy, bednarzy, kołodziejów, stelmachów i handlujących solą, a także rybaków, tkaczy i sukienników

1673 - w mieście zamieszkuje zaledwie 346 mieszkańców w 40 domach

20 sierpnia 1683 - tradycja mówi, że odbudowany zamek gościł króla Jana III Sobieskiego wraz z żoną Marysieńką i wojskami zmierzającymi na odsiecz Wiednia

1696 - w mieście przebywał król August II Mocny

XVIII w. - budowa pałacu w pobliżu zamku, który znacznie podupadł i został przeznaczony przez władze pruskie do rozbiórki

1726 - Ks. Wojciech Ciołkiewicz rozpoczął budowę kościoła parafialnego w Grodźcu

1736 - w Małobądzu wystąpiła wielka powódź spowodowana ulewami trwającymi bez przerwy aż 73 dni

1741 - w mieście powstał urząd pocztowy pośredniczący między Krakowem a Tarnowskimi Górami

1744 - konsekracja przez bpa krakowskiego Michała Kunieckiego kościoła św. Katarzyny w Grodźcu

1754-67 - zakończył się duży spór mieszczan będzińskich ze starostą o grunt tzw. Radochy, gdzie utworzono wioskę pańszczyźnianą starostów będzińskich (Stara Dąbrowa).

1787 - Będzin liczy 978 mieszkańców, w tym 250 Żydów

1790 - wobec likwidacji Księstwa Siewierskiego Grodziec i Gzichów do tej pory należącej do tego księstwa zostały włączone do Rzeczypospolitej

1795-1807 - miasto zajęte przez Prusaków w powiecie siewierskim całkowicie upada. Zamek i dobra grodzkie zostają przyznane Hohenzollernom

1797 - miasto odwiedza król Stanisław Poniatowski

od pocz. XIX w. - rozwój górnictwa. Powstaje kopalnia węgla kamiennego oraz dwie huty cynku, co ożywia gospodarkę miasta

1805 - pierwsze badania archeologiczne na wzgórzu Dorotka

1807 - Będzin przechodzi do powiatu lelowsko-siewierskiego leżącego w departamencie kaliskim w Księstwie Warszawskim

12 grudnia 1808 - Będzin po raz kolejny zmienia przynależność powiatową. Tym razem miasto liczące 1.201 mieszkańców, w tym 453 Żydów wchodzi w skład powiatu pileckiego. Jest to czas podnoszenia się z upadku władz miejskich z burmistrzem Józefem Gęborskim

1813 - miasto został doszczętnie obrabowane przez wojska rosyjskie podążające za Napoleonem

1815 - w wyniku utworzenia Królestwa Polskiego Będzin administracyjnie przynależy do powiatu olkuskiego i gminy olkusko-siewierskiej

1822 - uruchomienie małej kopalni węgla Gzichów i kopalni galmanu

1823 - z inicjatywy Maurycego Kosowskiego na zach. Stoku Dorotki uruchomiona została kopalnia Barbara

1824 - budowa kopalni węgla Ksawery. Komisarz obwodu olkuskiego Lauzański wydaje nakaz rozebrania zamku do fundamentów

1826 - uruchomienie na Warpiu z udziałem F.H. Girarda pierwszej cynkowni Ksawery o 20 piecach

1827 - uruchomienie drugiej huty cynku własności Towarzystwa Akcyjnego Francusko-Rosyjskiego

1832 - Józef Patrycjusz Cieszkowski, naczelny zarządca kopalń rządowych Okręgu Zachodniego zakłada kopalnie Ksawery

1834 - odbudowa zamku wg projektu F. M. Lanciego z inicjatywy Banku Polskiego

1836 - kopalnia Ksawery zatrunia 1 sztygara, 50 górników, 64 wozaków i 80 robotników

po 1849 - zamek ponownie zostaje zrujnowany

1852 - Małobądz liczy 35 chałup i 277 mieszkańców

1857 - uruchomienie w Grodźcu pierwszej w Polsce a piątej na świecie cementowni

1858 - Będzin ma 1.761 domów (w tym 120 murowanych) i liczy 4.140 mieszkańców

1859 - budowa dworca kolejowego na tzw. Nowym Będzinie

1861 - w Małobądzu uruchomiono fabrykę olejów i tłuszczów roślinnych J.D. Potoka

1866-67 - w guberni piotrkowskiej utworzony został powiat będziński obejmujący miasto Będzin i 18 sąsiednich gmin

1874 - Bracia Dawid, Izydor i Maurycy Sercarze uruchamiają przy ul. Czeladzkiej 14 browar parowy i słodownię (później własność Towarzystwa Akcyjnego Sercarza)

1875 - uruchomienie szybu Koszelew

1880 - miasto liczy już 6.090 mieszkańców, z czego 77% (4.687) to ludność wyznania mojżeszowego

1883 - utworzenie ochotniczej straży pożarnej

1889 - w Będzinie stacjonował 14 doński pułk kozaków, dla którego wzniesiono obszerne koszary "jekaterińskie"

1894 - zamknięcie kopalni Barbara w Grodźcu

1896 - w związku z rozwojem przemysłu powstaje Okręg Przemysłowy Częstochowsko-Będziński (już wówczas jest tu 40 pieców pudlingowych, 13 pieców zgrzewnych, 11 pieców hartowniczych, 9 młotów parowych, 6 młotów wodnych i 16 walcarek). W związku z tak znacznym rozwojem nastąpił gwałtowny wyrąb okolicznych lasów.

koniec XIX w. - zamknięcie huty cynku wybudowanej w 1827 r.

7 czerwca 1899 - Grodzieckie Towarzystwo Kopalń węgla i Zakładów Przemysłowych uruchamia kopalnie Grodziec II w Grodźcu

1905-07 - w związku z ogólnopolskim ruchem robotniczym Będszin staje się miejscem licznych strajków i potężnych demonstracji

1908 - uruchomiona została huta Feniks

1912 -  fabryka olejów i tłuszczów roślinnych J.D. Potoka w Małobądzu stała się spółka akcyjną

1913 - w Małobądzu uruchomiona została duża okręgowa Elektrownia Zagłębia Dąbrowskiego (obecnie Elektrociepłownia Będzin)

lipiec 1914 - w związku ze zbliżającym się frontem wojennym rosyjscy urzędnicy opuszczają miasto

14 sierpnia 1914 - do Zagłębia wkroczyły oddziały niemieckie. Będzin stał się ośrodkiem zarządzania

przed 1918 - podczas sadzenia drzew w parku na Wzgórzu Zamkowym przez Jana Gęborskiego natrafił on na "szeregi grobów starych"

1918 - zrodził się pomysł utworzenia na zamku muzeum. Założono Towarzystwo Opieki nad Górą Zamkową, później przekształcone w Towarzystwo Muzeum Zagłębia Dąbrowskiego. Projekt odbudowy opracował Adolf Szyszko-Bohusz, ale nie został on zrealizowany [wg niektórych informacji powołanie towarzystwa miało miejsce w 1919 r. - przyp. autora]

1919 - Będzin wchodzi w skład woj. Kieleckiego. Po przerwie spowodowanej działaniami wojennymi produkcję wznawia Będzińska Walcownia Cynku

1926 - ówczesny Konserwator Zabytków Archeologicznych J. Żurowski odkrył na Wzgórzu Zamkowym wczesnośredniowieczny grób datowany wówczas na XI w.

1926-29 - uruchomienie linii tramwajowej do Sosnowca i Dąbrowy Górniczej

1929 - rozszerzenie zasięgu działania tramwajów miejskich poprzez uzyskanie połączenia z Czeladzią

1930 - uruchomienie pierwszych wodociągów miejsckich

1931 - budowa nowego dworca na stacji kolejowej Będzin Miasto wg projektu E. Norwertha

1938 - według nowego podziału administracyjnego powiat będziński znalazł się w województwie kieleckim

w czasie II wojny światowej - niemiecki obóz karny, filia obozy oświęcimskiego. Podczas okupacji wskutek eksterminacji ludności polskiej i żydowskiej liczba mieszkańców (ok. 25 tys.) spadła o 50%

4 września 1939 - zajęcie miasta przez wojska hitlerowskie i przemianowanie go na Bendsburg

8/9 września 1939 - podpalenie przez Niemców synagogi, od której zajęły się okoliczne domy. W wyniku  20-to godzinnego pożaru zginęło od 200 do 600 osób. Pożar ten posłużył jako pretekst dla okupanta do dokonania masowego rozstrzelania na dziedzińcu starostwa prawdopodobnie 42 osób, w tym 12 Polaków i 30 Żydów, którzy później zostali pochowani na kirkucie w pobliskiej Czeladzi

1941 - założenie przez Niemców na tzw. Kamionce (dzielnica Warpie) getta żydowskiego

1943 - likwidacja getta żydowskiego

1944 - w Będzinie powstała konspiracyjna Rada Narodowa

27 stycznia 1945 - wyzwolenie Będzina przez wojska armii radzieckiej

26 lutego 1945 - powiat będziński i zawierciański oraz miasto Sosnowiec weszły w skład nowo utworzonego woj. śląsko-dąbrowskiego

22 marca 1948 - Będzin zostaje miastem wydzielonym z powiatu

1952-56 - ruiny zamku odbudowano realizując częściowo projekt rekonstrukcyjny Zygmunta Gawlika i przeznaczono na muzeum

1957 - upaństwowienie muzeum znajdującego się w zamku

1 stycznia 1973 - przyłączenie miasta Łagisza do Będzina

1 czerwca 1975 - włączenie Grodźca do Będzina

1 lutego 1977 - przyłączenie Wojkowic do Będzina i wzrost powierzchni miasta do 50,5km²

1979 - zamknięcie cementowni w Grodźcu uruchomionej w 1857 r.

1991-92 - na Wzgórzu Zamkowym prowadzone są sensacyjne badania archeologiczne

1 stycznia 1992 - gmina Wojkowice należąca dotychczas do Będzina została wydzielona z tego miasta. Będzin przechodzi z diecezji częstochowskiej do nowo erygowanej diecezji sosnowieckiej

1 stycznia 1999 - Będzin ponownie został siedzibą władz powiatowych w woj. śląskim

15-16 kwietnia 2004 - tuż przed oficjalnym przejęciem pomieszczeń od miasta ktoś podpalił jeszcze nie otwarte Zagłębiowskie Centrum Kultury Żydowskiej

Warto zobaczyć:

Zamek królewski, grodzisko i cmentarzysko wczesnośredniowieczne na Wzgórzu Zamkowym

W pałacu z XVIII w. znajdował się Młodzieżowy Dom Kultury, a obecnie stanowi wraz z zamkiem siedzibę Muzeum Zagłębia. W parku otaczającym pałac znajdują się rzeźby Bachusa i Bachantki z XVIII w.

Pozostałością lokacji średniowiecznego miasta jest plac Wolności (dawny rynek). Od południowej strony starego miasta wzdłuż ul. Zaułek widoczne są mury miejskie z dwoma basztami z 1364. Baszty zrekonstruowano w 1956.

Na północny wschód od zamku na stoku wzgórza kirkut z końca XVIII w.

Nieopodal zamku na stoku wzgórza stoi również kościół św. Trójcy

Kościół cmentarny św. Tomasza

Zagłębiowskie Centrum Kultury Żydowskiej otwarte w 2004 r. przy ul. Potockiego - miejsce spotkań i odczytów oraz wystaw pamiątek żydowskich z Zagłębia (fotogramy z widokiem starego rynku w Będzinie, Placu Kazimierza, a także z rodzinami żydowskim zamieszkałymi w Będzinie).  

Na terenie byłej osady leśnej Brzozowicy istniała największa w Polsce odkrywkowa kopalnia węgla kamiennego.

Przy ul. Krasickiego znajduje się Ośrodek Edukacyjny Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego i Biuro Parków w Będzinie /ul. Krasickiego 25, 42-500 Będzin, tel. (032) 267-44-82, 267 04 23, fax. (032) 267-04-22, e-mail Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript. / specjalizujące się w edukacji w zakresie: przyroda w aglomeracji i  geologia.

Dzielnica Grodziec powstała na stoku i u podnóża interesującejGóry św. Doroty (382 m n.p.m.) będącej najwyższym wzniesieniem Zagłębia. Zwana bywa potocznie również “Złotą Górą”, Zagłębiowską Jasną Górą”, “Zagłębiowskim Olimpem” lub “Wzgórzem Tabor”. Z jej szczytu rozpościera się interesujący widok na okolicę. Istniało tutaj również łużyckie grodzisko. Na szczycie wzgórza w 1635 roku wybudowanokościół św. Doroty. Ufundowała go ksenia klasztoru Norbertanek w Zwierzyńcu pod Krakowem, Dorota Kęcka.

• Następny artykuł