Pałac w Kruszynie

Poprawiono: poniedziałek, 17 lipiec 2017 Opublikowano: poniedziałek, 10 lipiec 2017

Pałac powstał w l. 1630-32 jako warowna siedziba. Niezwykle cenny przykład barokowej budowli (niestety niszczejący). Założył go podobnie jak otaczający park pałacowy w stylu francuskim Kacper Denhoff. Zaprojektowany został przez włoskiego arch. Tomasza Poncini. Denhoff zbudował tu również okazałą oranżerię oraz prawdopodobnie pierwszy w Polsce prywatny budynek teatralny. 

O świetności pałacu świadczyć może fakt, że kilkakrotnie odwiedzał go król Jan Kazimierz i Władysław IV, który przebywał tu wraz z żoną Cecylią Renatą jako gość weselny Anny z Denhoffów i Bogusława Leszczyńskiego podskarbiego wielkiego koronnego.

W pałacu tym w 1669 odbyła się uroczystość weselna króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego i arcyksiężniczki austriackiej Eleonory Marii, która po śmierci męża w 1673 zamieszkała tu na stałe nim opuściła Polskę. W 1683 r. podczas wyprawy wiedeńskiej w specjalnie wybudowanej kaplicy odpoczywał król Jan III Sobieski.

Na pocz. XIX w. pałac uległ ruinie, ale już w 1 poł. XIX w. jeden z kolejnych właścicieli wsi odbudował go oraz dobudował nowe pawilony. Niezbyt fortunnej przeróbki dokonali Podczaccy, którzy przerobili okna i rozegrali galerie. W 1863 w budynku pałacu mieścił się szpital polowy co przyczyniło się do dalszej destrukcji zabytku. W 1867 kolejny właściciel Eugeniusz Lubomirski przeprowadził gruntowny remont i częściową rekonstrukcję pałacu. W okresie okupacji Niemcy częściowo zdewastowali i splądrowali zespół pałacowy. Dzieła zniszczenia dokonali natomiast w l. 1946-68 gospodarze mieszczącego się tu wówczas Państwowego Domu Dziecka. W l. 1971-72 wykonano częściowe prace zabezpieczające, a w 1985 prace konserwatorskie.

Obecnie do niszczejących zabudowań pałacowych prowadzi przez barokową bramę wjazdową z dwoma kordegardami aleja ze śladami fosy biegnącej wzdłuż niej.

Pałac o cechach północnowłoskiego renesansu i manieryzmu jest piętrowy, o planie zbliżonym do kwadratu z niewielkim wewnętrznym dziedzińcem. Na wszystkich narożach mieszczą się ryzality, od strony parku ukształtowane w rodzaj wież. Nie są one pierwotną zabudową i powstały poprzez późniejszą dobudowę. Między dachem a oknami I piętra widoczne są strzelnice kluczowe. W niektórych obramieniach okiennych umieszczono herby Denhoffów. Na osi wjazdowej alei znajduje się wejście główne zbudowane na kształt loggi o trzech arkadach. Nad nim wmurowana marmurowa tablica fundacyjna z 1630.

Wewnątrz budynku do najciekawszych pomieszczeń należy zaliczyć m.in. główną sień z dwoma filarami, salę jadalną w pn.-wsch. narożniku, gdzie znajdują się kolebkowe sklepienia ozdobione późnorenesansową dekoracja stiukową.

Po obu stronach pałacu znajdują się zabudowania gospodarcze, które na dłuższej osi pałacu zakończone są dwiema wieżami. Pierwotnie były połączone z nimi galeriami (z prawej zach. strony - nowsza galeria z XIX w.). Po wschodniej (lewej) stronie stoją dawne budynki folwarczne. Wg tradycji Denhoff trzymał w nich swoje przyboczne chorągwie, ale obecne budynki pochodzą z końca XVIII w.

Z drugiej strony pałacu stoi budynek administracyjny Lubomirskich z około 1867 wzniesiony na fundamentach istniejącego tu w XVII w. teatru Denhoffów. Budynek przylegający narożnikiem do niego pochodzi z ok. 1840 i został wybudowany na pozostałych do dziś obszernych kazamatach, gdzie wznosił się kiedyś "dom aktora".

Obszerny 15 ha park za pałacem od południowej strony powstał równocześnie z pałacem. Pozostałością po renesansowym założeniu jest jego kwaterowy układ. Wzdłuż i wszerz biegną aleje z bogatym drzewostanem. W XIX w. park był częściowo przebudowany w układzie krajobrazowym. Znajdowały się w nim sztuczne wzgórza i kanały z wodą. Niestety obecnie park jest zamknięty i nie jest udostępniony do zwiedzania. 

Około 1650 w zachodniej części parku powstał pawilon zwany później "Pustelnią Denhoffa". Na "pustelnię" składają się 4 narożne cele otoczone z zewnątrz murem z absydami. Jedynym połączeniem ze światem zewnętrznym był otwór, przez który dostarczano pustelnikowi posiłki. W 1863 r. dla króla Jana 3 Sobieskiego odpoczywającego w niej w czasie odsieczy wiedeńskiej, powstała kwadratowa "Grota" zwana również "Kaplicą" lub "Altaną Sobieskiego". Jej wewnętrzne ściany wyłożono błyszczącymi kamykami /m.in. kamieniami z lawy wulkanicznej sprowadzonymi z Włoch/ i ozdobiono stiukami. W 1984 pozostały po nich zaledwie resztki.