Bydlin - zamek rycerski

Rys historyczny | Plan | Opis | Zagospodarowanie | Zdjęcia 

Rys historyczny

Przypuszczalna budowla - kamieniec, była częścią systemu obronnego na pograniczu Śląskim. 
Wzniesiono ją na zniwelowanym ostańcu skalnym, na surowym korzeniu w XIV w. jako myśliwski zamek obronny. Niektóre źródła podają, że mógł być on wybudowany przez ród Toporczyków ale najprawdopodobniej powstał on z inicjatywy rycerza Niemierzy h. Strzała właściciela Bydlina w 1388 r. (zm. w 1398 r.) lub nawet jego ojca Pełki (zm. przed 1379 r.). Wiadomo też że w tym samym wieku fortyfikacja była również własnością nieślubnego syna Kazimierza Wielkiego. 

Pierwsza wzmianka o zamku pochodzi z 1398, kiedy to prawdopodobnie znajdował się wraz z wsią w posiadaniu rycerzy Niemierzy i Pełki, synów Niemierzy z Gałowa herbu Śmiara, czyli Mądrostki. To im S. Kołodziejski przypisał budowę zamku.

W latach 1398-1400 do zamku pretensje zgłaszali bracia Klemens i Zbigniew z Łapanowa oraz Klemens z Lubczy, kanonik krakowski. 

[Uwaga! W różnych źródłach opisujących zamek występują odmienne opisy historii tej budowli w zakresie przebudowy zamku na kościół. Poniżej przedstawione są dwie wersje, które może  uda nam się kiedyś wyjaśnić - przyp. autora].
Najczęściej spotykane stanowisko mówi, że na początku XV w. otoczono go ziemnymi tarasami, a w XVI w. nowi właściciele wsi i zamku - ród Bonerów - przebudowują go na kościół. 
W 1570 lub 1571 Jan Firlej przekazał kościół arianom na zbór. Funkcję tą pełnił stosunkowo krótko, gdyż już w 1594 Mikołaj Firlej odrestaurował budowlę i przywrócił ją katolikom. Wówczas również nadano mu wezwanie św. Krzyża. 
Wg opisu zamku sporządzonego przez Muzolfa po badaniach przeprowadzonych w 1989,  już zrujnowany zamek został ok. 1600 przebudowany na kościół. Wówczas prawdopodobnie zlikwidowano całkowicie mur obrony wraz z wieżą bramną. W budowli mieszkalnej zamurowano pierwotne okienka i wejście oraz zreorganizowano wnętrze. 

W 1655 r. podczas potopu szwedzkiego gen. Burchard Müller dążąc pod Częstochowę nakazał spalić budowlę, która od tamtej pory już nigdy nie osiągnęła świetności z lat poprzednich. 

Jeszcze w 1 poł. XVIII w. (ok. lat 30-tych XVIII w.) właściciele wsi - rodzina Męcińskich odbudowała kościół, ale częste napady rabunkowe spowodowały dalsze zniszczenie i ostatecznie doprowadziły go do ruiny, wtedy również rozebrano mur obwodowy [patrz wyżej - przyp. autora]. Pod koniec XVIII w. zamek-kościół został ostatecznie opuszczony, prawdopodobnie w wyniku zniszczeń dokonanych przez pożar.  

Z 1800 r. pochodzi informacja jakoby ruiny te posiadały jeszcze wysoką wieżę dominującą nad okolicą. 

W1989 r. Błażej Muzolf przeprowadził na zamku badania archeologiczne finansowane przez Dyrekcję Jurajskich Parków Krajobrazowych, dzięki którym odkryto fundamenty nieznanych dotąd budynków - w szczególności wieży bramnej. Na podstawie tych odkryć można było już niemal z całkowitą pewnością zakwalifikować to założenie jako zamek. Badania te przyniosły również znalezisko w postaci denara Ludwika Węgierskiego bitego w mennicy krakowskiej datowanego na ok. 1370 r. odkopanego w sąsiedztwie warstwy budowlanej związanej z murem obwodowym, co pozwala sugerować czas budowy muru na okres andegaweński. Ponadto z przemieszanych warstw wydobyto znaczne ilości ceramiki naczyniowej, kafli z pieców z przedstawieniami figuralnymi i heraldycznymi, kafli miskowych i garnkowych z końca XV i pocz. XVI w. oraz poł. i 2 poł. XVI w. Spośród wielu materiałów archeologicznych datowanych na okres XIV-XVIII w. warto wspomnieć o orzechu kuszy i monety tzw. solidy Zygmunta III z mennicy w Rydze oraz solid Jana Kazimierza.

Plan zamku

Opis

Zamek składał się z prostokątnego budynku o wymiarach 24 x 11 m, którego naroża wzmocniono przyporami. Ściana północno-zachodnia zbudowana na bardzo stromym zboczu, została wzmocniona w części środkowej dwoma przyporami. Średnia grubość muru tej budowli wynosiła 2,3 m. Obecnie mury zachowane do wysokości ok. 7-8 metrów
Ponadto do kompleksu budowli wchodził mur obronny oraz usytuowana w jego ciągu, w północno-wschodniej części wieża bramna częściowo również oskarpowana.
W istniejącym do dziś murze można zauważyć, że oprócz kamienia wapiennego, do budowy w niewielkim zakresie wykorzystano również cegłę. 
Obecnie dobrze widoczne są również ślady fos na zewnątrz założenia zamkowego od stron wsch., zach. i pd. zamku. Od północy zamek chroniła stroma skarpa i rozległe podmokłe tereny (bagna). Ponadto na zewnątrz rowu przebiegał jeszcze kamienno-ziemny wał bez żadnych dodatkowych konstrukcji. 
Poprzez otoczenie zamku murem obwodowym przed budynkiem mieszkalno-obronnym utworzony został niewielki półkolisty dziedziniec.

Sama budowla zamku, która jako ruina ocalała do dziś była dawniej wyższa przynajmniej o jeszcze jedną kondygnację. Parter spełniał funkcję piwnicy o dwu obecnie istniejących (jedno odkryto w trakcie badań w 1989) niewielkich okienkach od strony dziedzińca, bez połączenia z jego poziomem.
Piętro było podzielone na co najmniej dwa pomieszczenia, czego śladem pozostał do dziś uskok w ścianie spowodowany zmianą jej grubości. Wejście usytuowano na osi elewacji na wysokości ok. 2,5 m od poziomu dziedzińca. Wejść można zatem było z drewnianego przybudowanego ganku. Na prawo od wejścia znajdowało się pomieszczenie z dwoma dużymi sklepionymi oknami. Na lewo od wejścia natomiast znajdowało się jedno lub dwa pomieszczenia. Pomieszczenie położone od strony dziedzińca posiadało również dwa ale mniejsze okienka. 
Oprócz okien w ścianach budynku od strony stromej skarpy występują wąskie okienka uważane za strzelnicze. Istnieje jednak również przypuszczenie, że mogła to być pozostałość urządzenia toaletowego. 
Drugie przypuszczalne piętro nie zachowało się do dziś więc trudno opisywać jego wygląd. Wg szkicu rekonstrukcji zamku wykonanej przez Muzolfa drugie piętro stanowiło już poddasze, kryte dwuspadowym dachem ze szczytami w krótszych ścianach.
W budynku występowały stropy drewniane, a ściana dzieląca budynek na dwa pomieszczenia był prawdopodobnie zbudowany z drewna oblepionego gliną. Ślady takiej konstrukcji odkryto w czasie badań w 1989. Budowla kryta była gontem.

W czasie przebudowy zamku na kościół zamurowano pierwotne otwory okienne i drzwiowe oraz podzielono jednoprzestrzenne wnętrze budowli głównej na trzy wydzielone pomieszczenia. W przybliżeniu w połowie długości budowli wzniesiono ścianę tęczową wydzielając prezbiterium i nawę. Podczas badań archeologicznych odkryto relikt posadzki kamiennej. Od zachodu nawę ograniczono murem tworząc niewielkie wąskie pomieszczenie (być może z emporą na piętrze) pełniące jakąś funkcję pomocniczą. Być może była to kruchta lub zakrystia. Wybito nowy otwór drzwiowy na poziomie dziedzińca oraz trzy nowe okna od strony dziedzińca.
Sensacją było odsłonięcie w trakcie badań archeologicznych krypty grobowej, która znajdowała się na wysokości ściany tęczowej, w jej łuku. Była ona mocno zniszczona, częściowo kuta w skale i obmurowana kamieniami na glinianej zaprawie. Stwierdzono ślady szabru. Ponadto z obu stron krypty w nawie kościoła odsłonięto dwa pojedyncze groby kute w skale. Znaleziono tu tylko nieliczne fragmenty kostne oraz ozdobną nakładę na łeb gwoździa trumiennego.

Zagospodarowanie

Ruiny są dostępne do zwiedzania bez ograniczeń. U podnóża wzgórza od strony parkingu przy miejscowym cmentarzu stoi tablica opisująca krótką  historię zamku. [Uwaga! Mimo estetycznego wykonania tablicy można natrafić na błędy w tekście dotyczące np. wieku ostatecznego opuszczenia zamku-kościoła].

Zdjęcia

• Poprzedni artykuł
• Następny artykuł